Jak pokazuje raport badawczy pn. „Lista (nie)obecności. Niepełnosprawność w podręcznikach szkolnych”, określenia typu „inwalida” i „kaleka” to niestety wciąż standard w podręcznikach.
Badania dotyczyły podręczników szkolnych z edukacji wczesnoszkolnej, podstawowej i ponadpodstawowej.
Na czym polegały badania?
Badania zostały przeprowadzone przez badaczki-aktywistki z niepełnosprawnościami i badaczki pełnosprawne, sojuszniczki ruchu osób z niepełnosprawnościami.
W skład zespołu weszły:
- dr Marta Sałkowska,
- Magdalena Kocejko,
- Magda Szarota ,
- Angelika Greniuk.
Badania przeprowadzone zostały w nurcie studiów o niepełnosprawności i w nurcie partycypacyjnym.
Osoby z różnymi niepełnosprawnościami brały udział w badaniach jako ekspertki i eksperci. Punktem wyjścia analizy były prawa człowieka i Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych.
Celem badań było poznanie, w jaki sposób i w jakich kontekstach podręczniki szkolne z edukacji wczesnoszkolnej, podstawowej i ponadpodstawowej przedstawiają niepełnosprawność oraz osoby z niepełnosprawnościami.
Badania miały również za zadanie wskazać dobre praktyki i wystosować odpowiednie rekomendacje.
Co wynika z badań?
Z przeprowadzonych badań i powstałego raportu wynika, że podręczniki szkolne z edukacji wczesnoszkolnej, podstawowej i ponadpodstawowej przedstawiają stereotypowy i anachroniczny język.
Pomoce dydaktyczne prezentują osoby z niepełnosprawnościami jako wymagające współczucia i zależne od osób pełnosprawnych. Bardzo często mówi się o nich jako o jako biernych odbiorcach oczekiwanej pomocy.
Ponadto, niepełnosprawność w podręcznikach to najczęściej krótka, pozbawiona kontekstu i niewyrażająca tematu wprost wzmianka, która pojawia się przy omawianiu innych tematów.
Jakiego języka używa się w podręcznikach do mówienia o niepełnosprawności?
Z przeprowadzonych badań wynika, że język, stosowany w podręcznikach szkolnych do opisania zjawiska niepełnosprawności, powiela oraz utrwala stereotypy, wynikające z charytatywnego i medycznego myślenia o niepełnosprawności.
Można nazwać go:
- anachronicznym,
- „zacofanym”,
- nieadekwatnym,
- ableistycznym.
Co zdumiewające i zatrważające, najczęściej używane określenia do opisania osób z niepełnosprawnością to „kaleka” (!), „inwalida” (!) oraz „niedorozwój umysłowy” (!).
Osoby takie pojawiają się w podręcznikach niemal wyłącznie w kontekście cierpienia, starości, zła czy tragizmu.
Jakie postawy wobec niepełnosprawności prezentują polskie podręczniki?
Z przeprowadzonych badań wynika, że w podręcznikach szkolnych osoby z niepełnosprawnościami przedstawia się jako osoby z różnymi „niesprawnościami” czy „chorobami”, których „dysfunkcje” określają całego człowieka. Zależne od innych ludzi lub instytucji, nie mają prawa głosu i biernie oczekują pomocy.
W podręcznikach w myśleniu o niepełnoprawności dominuje model medyczny oraz charytatywny. Niepełnosprawność wzbudza współczucie i traktowana jest jako „problem”, który powinien być zlikwidowany lub naprawiony.
Raport wskazuje również, że w polskich podręcznikach osoby z niepełnosprawnościami są postrzegane jako jednostki, których funkcjonowanie uzależnione jest od innych ludzi lub instytucji.
Co więcej, w podręcznikach nie ma ani jednej wzmianki o Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych i prawach człowieka. Osoby z niepełnosprawnościami nigdy nie występują jako narratorzy/kii nie są przedstawiane jako grupa mniejszościowa.
Jakie rekomendacje zawiera raport „Lista (nie)obecności. Niepełnosprawność w podręcznikach szkolnych”?
Najważniejszym postulatem płynącym z przeprowadzonych badań jest postulat faktycznej reprezentacji i upodmiotowienia osób z niepełnosprawnościami w edukacji.
Najbardziej istotne rekomendacje, płynące z omawianego raportu to:
- Zwiększenie nasycenia treścią związaną z niepełnosprawnością w podręcznikach.
- Odejście od modelu medycznego w kierunku modelu opartego na prawach człowieka.
- Osoby z niepełnosprawnościami powinny być narratorami i narratorkami przekazów na swój, i nie tylko, temat.
- Język dotyczący niepełnosprawności powinien być precyzyjny i współczesny, ale przede wszystkim unikający. stereotypów i stygmatyzacji.
- Pokazywanie osób z niepełnosprawnościami jako części zróżnicowanego społeczeństwa.
- Pokazywanie zróżnicowania wewnątrz niepełnosprawności.
- Unikanie moralizatorstwa i instrumentalnego wykorzystania niepełnosprawności.
- Traktowanie niepełnosprawności jako zagadnienia przekrojowego.
- Uwspółcześnienie przekazu o niepełnosprawności i osobach z niepełnosprawnościami by był czytelny i zrozumiały dla dzieci i młodzieży.
- Przekaz wizualny na temat niepełnosprawności i osób z niepełnosprawnościami powinien być zniuansowany, niestereotypowy i uwzględniający perspektywę praw człowieka.